गणराज्यवादाचा अर्थ शोधताना…
लोकशाही ही केवळ मतदानाचा अधिकार नसून ती एक विचारधारा आहे. संविधानाने आपल्याला केवळ राजकीय स्वातंत्र्यच नाही, तर सामाजिक आणि आर्थिक न्यायही दिला. मात्र, आज लोकशाहीचा आधारस्तंभ असलेल्या आपल्या संस्थांचा योजनाबद्ध ऱ्हास सुरू आहे. भारतीय लोकशाही केवळ आणीबाणीच्या काळात संकटात होती असे नाही, तर आजच्या काळातही ती एका नव्या संकटातून जात आहे. हे संकट उघडपणे दडपशाहीचे नाही, तर लोकशाहीच्या संकल्पनेलाच विकृत करण्याचा प्रयत्न आहे.
लोकशाहीची गळचेपी आणि व्यवस्थेचा ऱ्हास
गेल्या काही वर्षांत आपल्या संस्था कमजोर करण्याचा, त्यांना कठपुतळी बनवण्याचा प्रयत्न झाला आहे. सर्वोच्च न्यायालय, निवडणूक आयोग, सीबीआय, ईडी यांसारख्या संस्थांची स्वायत्तता धोक्यात आली आहे. प्रसारमाध्यमांनी सत्तेच्या विरोधात उभे राहण्याऐवजी सत्ता आणि भांडवलशाहीच्या हितसंबंधांना जपण्याचे धोरण स्वीकारले आहे. परिणामी, माहिती हक्क कायद्याअंतर्गत मिळणाऱ्या माहितीचे महत्त्व कमी होत चालले आहे, लोकशाहीतील चौथा स्तंभ आपली भूमिका पार पाडण्यात अपयशी ठरत आहे.
निवडणुकीत पैशांची ताकद वाढली आहे, आणि राजकीय सत्तेसाठी नवे मार्ग अवलंबले जात आहेत. राजकीय पक्षांची ध्येयधोरणे हरवत चालली असून, सत्ता मिळवण्यासाठी कोणीही कोणाशीही जाऊ शकते. राजकीय स्वार्थ महत्त्वाचा ठरत आहे, लोकशाही मूल्ये गौण होत आहेत.
सामाजिक एकतेवर होत असलेले आघात
भारतीय समाज हा विविधतेने नटलेला आहे, मात्र तो धर्म, जात, भाषा, प्रांत अशा अनेक आधारांवर विभागला जात आहे. राजकीय स्वार्थासाठी समाजात द्वेष निर्माण केला जात आहे. गोरगरिबांना त्यांच्या मूलभूत हक्कांपासून दूर ठेवण्यासाठी धार्मिक आणि जातीय द्वेष पसरवला जात आहे. यामुळे भारतीयत्वाचा पाया असलेली सामाजिक एकता दुर्बल होत आहे.
नागरिकांच्या अधिकारांवर होत असलेले आघात
लोकशाही ही लोकांसाठी असते, पण आज ती विशिष्ट गटाच्या फायद्यासाठी वापरण्यात येत आहे. वैचारिक मतभेद असणाऱ्यांना देशद्रोही ठरवले जाते. विचार मांडणाऱ्या कार्यकर्त्यांना तुरुंगात डांबले जाते. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या नावाखाली सामाजिक माध्यमांवर नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.
महागाई, बेरोजगारी, शिक्षणाची दर्जाहीनता, आरोग्यसेवेतील असमानता यांसारख्या मूलभूत प्रश्नांवरून लक्ष हटवण्यासाठी राष्ट्रवादाच्या नावाखाली लोकांना भावनिकरित्या ढवळून काढले जाते. शासनाच्या चुका दाखवणाऱ्या पत्रकारांना लक्ष्य केले जाते.
गणराज्यवादाचा नवा अर्थ शोधायचा तर…
लोकशाही वाचवायची असेल, तर नागरिकांनीच पुढाकार घ्यावा लागेल. लोकशाही ही केवळ मतदानापुरती मर्यादित नाही, तर ती आपल्या रोजच्या जगण्याचा एक भाग आहे. ज्या दिवशी सामान्य माणूस आपल्या हक्कांसाठी आवाज उठवणं सोडून देतो, त्या दिवशी लोकशाही संपते.
संविधानाने दिलेल्या हक्कांची जाणीव ठेवून त्यांची मागणी करणे गरजेचे आहे. पत्रकारांनी निडरपणे सत्य मांडले पाहिजे. तरुणांनी केवळ सोशल मीडियावर प्रतिक्रिया देऊन थांबू नये, तर प्रत्यक्ष कृती करावी. समाजाने जातीय आणि धार्मिक द्वेषाच्या पलीकडे जाऊन विचार केला पाहिजे.
गणराज्यवाद हा संकल्पना म्हणून आपल्याला स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता यांची शिकवण देतो. पण तो केवळ पुस्तकी संकल्पना राहता कामा नये. लोकशाही ही आपली जबाबदारी आहे आणि ती जिवंत ठेवण्यासाठी सतत संघर्ष करावा लागतो.
आज प्रश्न लोकशाही टिकवण्याचा आहे. भारतीयत्व म्हणजे केवळ नागरिकत्वाचे कागदपत्र नाही, तर त्यामागे एक विचार आहे – स्वातंत्र्याचा, सहिष्णुतेचा, समतेचा आणि न्यायाचा. आपण हा विचार विसरत चाललो आहोत.
हे अध:पतन थांबवायचं असेल, तर गणराज्यवादाचा नवा अर्थ शोधावा लागेल. तो आपल्या संविधानात आहे, आपल्या अधिकारांमध्ये आहे, आणि सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे, आपल्या जबाबदारीत आहे.
Advt
