आज, 14 एप्रिल 2025, भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या 135व्या जयंतीनिमित्त त्यांच्या अतुलनीय योगदानाला वंदन करण्याची संधी आहे. बाबासाहेबांचा जन्म 1891 साली मध्य प्रदेशातील महू येथे एका दलित कुटुंबात झाला. त्यांनी आपल्या जीवनात सामाजिक अन्याय, असमानता आणि जातीवादाविरुद्ध लढा देत भारतीय समाजाला समता, स्वातंत्र्य आणि बंधुत्वाची नवी दिशा दिली. त्यांचे कार्य केवळ दलित समाजापुरते मर्यादित नव्हते, तर त्यांनी सर्व समाजाला एका समान आणि प्रगतिशील भारताचे स्वप्न दाखवले. या संपादकीयातून आपण त्यांच्या जीवनातील प्रेरणादायी पैलू, त्यांच्या विचारांचे महत्त्व आणि आजच्या काळातील त्यांच्या कार्याची प्रासंगिकता यावर प्रकाश टाकू.
### बाबासाहेबांचे जीवन: संघर्ष आणि सिद्धी
डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर यांचा जन्म एका तथाकथित अस्पृश्य समजल्या जाणाऱ्या महार समाजात झाला. बालपणापासूनच त्यांना जातीवादाच्या क्रूर वास्तवाचा सामना करावा लागला. शाळेत बसण्यासाठी वेगळी जागा, पाण्यासाठी हंड्याला हात लावण्यास बंदी, अशा अनेक अपमानास्पद अनुभवांनी त्यांच्या मनावर ठसा उमटवला. परंतु, या सर्व अडथळ्यांना त्यांनी आपल्या बुद्धिमत्तेच्या आणि जिद्दीच्या जोरावर मात केली. त्यांनी मुंबईच्या एल्फिन्स्टन कॉलेजमधून पदवी मिळवली, नंतर कोलंबिया विद्यापीठातून अर्थशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली आणि लंडनमधील ग्रेज इन येथे बॅरिस्टर बनले. एकाच व्यक्तीने इतक्या प्रतिकूल परिस्थितीत असे यश मिळवणे ही बाबासाहेबांच्या असामान्य कर्तृत्वाची साक्ष आहे.
### सामाजिक क्रांतीचे पथदर्शक
बाबासाहेबांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे त्यांनी भारतीय समाजाला जातीवादाच्या बेड्यांमधून मुक्त करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी ‘मूकनायक’ आणि ‘बहिष्कृत भारत’सारखी वृत्तपत्रे सुरू करून दलित समाजाच्या व्यथा आणि हक्कांसाठी आवाज उठवला. 1927 साली त्यांनी महाड येथील चवदार तळ्याच्या सत्याग्रहाद्वारे अस्पृश्यांना पाण्याचा समान हक्क मिळवून दिला. 1930 च्या काळाराम मंदिर सत्याग्रहाने त्यांनी मंदिरप्रवेशाचा हक्क मागितला, ज्यामुळे सामाजिक समतेचा लढा अधिक व्यापक झाला.
बाबासाहेबांचा लढा केवळ सामाजिक सुधारणांपुरता मर्यादित नव्हता, तर त्यांनी राजकीय आणि आर्थिक समानतेचाही पुरस्कार केला. त्यांनी स्वतंत्र मजूर पक्ष आणि नंतर रिपब्लिकन पक्षाची स्थापना करून शोषित वर्गांना राजकीय व्यासपीठ उपलब्ध करून दिले. त्यांच्या या प्रयत्नांनी दलित आणि मागासवर्गीयांना स्वतःच्या हक्कांसाठी लढण्याची प्रेरणा मिळाली.
### भारतीय संविधानाचे शिल्पकार
डॉ. आंबेडकर यांचे भारतीय संविधानाच्या निर्मितीतील योगदान हा त्यांच्या कार्याचा सर्वोच्च बिंदू मानला जातो. संविधान सभेचे ते मसुदा समितीचे अध्यक्ष होते आणि त्यांनी भारताला एक असे संविधान दिले, ज्याने स्वातंत्र्य, समता, बंधुता आणि न्याय या मूल्यांना केंद्रस्थानी ठेवले. भारतीय संविधानाने जाती, धर्म, लिंग किंवा आर्थिक स्थिती यांच्या आधारावर भेदभाव न करता सर्व नागरिकांना समान हक्क आणि संधी दिल्या. बाबासाहेबांनी संविधानात महिलांच्या हक्कांचा समावेश करून आणि मागासवर्गीयांसाठी आरक्षणाची तरतूद करून सामाजिक न्यायाची पायाभरणी केली.
संविधानाच्या निर्मितीत त्यांनी आपली दूरदृष्टी आणि विद्वत्तेचा उपयोग करून भारताला एक प्रगतिशील आणि सर्वसमावेशक दिशा दिली. त्यांनी संविधानात समाविष्ट केलेली लवचिकता आणि मूलभूत हक्कांची हमी आजही भारताच्या लोकशाहीचा आधारस्तंभ आहे.
### बौद्ध धम्माची प्रेरणा
जातीयवाद आणि सामाजिक विषमतेने ग्रासलेल्या समाजाला पर्यायी मार्ग दाखवण्यासाठी बाबासाहेबांनी 1956 साली नागपूर येथे लाखो अनुयायांसह बौद्ध धम्माचा स्वीकार केला. त्यांनी बौद्ध धम्माला केवळ धर्म म्हणून नव्हे, तर एका समतावादी आणि तर्कनिष्ठ जीवनपद्धती म्हणून स्वीकारले. बौद्ध धम्माच्या ‘पंचशील’ आणि ‘अष्टांगिक मार्ग’ यांच्या माध्यमातून त्यांनी समाजाला करुणा, शांती आणि बंधुत्वाचा संदेश दिला. त्यांचा हा निर्णय भारतीय समाजाला नव्या दिशेने नेणारा ठरला आणि आजही लाखो लोक त्यांच्या या मार्गाचे अनुकरण करतात.
### आजच्या काळातील प्रासंगिकता
आज, 2025 मध्ये, बाबासाहेबांचे विचार आणि कार्य अधिकच प्रासंगिक ठरत आहेत. जरी संविधानाने समानतेची हमी दिली असली, तरी प्रत्यक्षात सामाजिक आणि आर्थिक असमानता अजूनही कायम आहे. जातीवाद, धर्मांधता, आणि लिंगभेद यांचे अवशेष समाजात दिसून येतात. अशा परिस्थितीत बाबासाहेबांचे ‘शिका, संघटित व्हा, संघर्ष करा’ हे त्रिसूत्री आजही शोषित आणि वंचित समाजाला मार्गदर्शन करते.
आजच्या डिजिटल युगातही बाबासाहेबांचे विचार तरुण पिढीला प्रेरणा देत आहेत. सोशल मीडियाच्या माध्यमातून त्यांचे विचार आणि कार्य नव्या पिढीपर्यंत पोहोचत आहे. परंतु, त्यांच्या विचारांचा खरा अर्थ समजून घेऊन त्यांचे स्वप्न साकार करणे हे आजच्या समाजाचे कर्तव्य आहे. शिक्षण, रोजगार, आणि सामाजिक समानतेच्या संधी उपलब्ध करून देणे हे बाबासाहेबांच्या विचारांचे खरे स्मरण ठरेल.
### आव्हान आणि जबाबदारी
बाबासाहेबांचा वारसा जपताना आपल्यासमोर अनेक आव्हाने आहेत. ग्रामीण आणि शहरी भागातील आर्थिक विषमता, शिक्षणातील असमानता, आणि सामाजिक भेदभाव यांचा सामना करणे आवश्यक आहे. सरकार, सामाजिक संस्था आणि प्रत्येक नागरिकाने यासाठी एकत्र येऊन प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. बाबासाहेबांनी दिलेल्या शिक्षणाच्या महत्त्वावर विशेष लक्ष देणे आवश्यक आहे, कारण शिक्षण हेच सामाजिक परिवर्तनाचे सर्वात प्रभावी साधन आहे.
### उपसंहार
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे केवळ दलितांचे नेते नव्हते, तर ते संपूर्ण मानवजातीच्या उत्थानासाठी लढले. त्यांनी आपल्या जीवनातून हे दाखवून दिले की, प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करूनही मोठी स्वप्ने साकार करता येतात. त्यांचे विचार, त्यांचा संघर्ष आणि त्यांचे संविधान आजही आपल्याला मार्गदर्शन करतात. त्यांच्या 135व्या जयंतीनिमित्त आपण सर्वांनी त्यांच्या विचारांना आपल्या कृतीतून प्रत्यक्षात आणण्याचा संकल्प करूया. बाबासाहेबांचे स्वप्न असलेला समता, स्वातंत्र्य आणि बंधुत्वावर आधारित भारत निर्माण करणे, हीच त्यांना खरी श्रद्धांजली ठरेल.
संपादकीय: वार्ता डॉट कॉम
