भारतातील कलाक्षेत्रातील बदलांचा विचार करताना एक गोष्ट स्पष्ट होते: कलेचे शिक्षण, संशोधन आणि बाजार यांच्यातील परस्परसंबंध अधिक दृढ होत आहे. यंदा दिल्लीत झालेल्या १६व्या ‘इंडिया आर्ट फेअर’मध्ये धनाढ्य कलाखरेदीदारांच्या संख्येइतकीच तरुण कलावंतांची सर्जनशील उपस्थिती ही या बदलाचे प्रतीक आहे. कलाशिक्षणाचे अभ्यासक्रम वाढलेले आहेत, शिष्यवृत्त्यांमुळे आंतरराष्ट्रीय शिक्षणाच्या दारात खिडक्या उघडल्या आहेत, आणि या सर्वांमुळे कलाबाजाराला एक नवी चाहूल लाभत आहे. हा बदल केवळ आर्थिक नसून, सांस्कृतिक आणि सामाजिक भूमिकेतही महत्त्वाचा आहे.
कलाशिक्षणाची साधनसंपत्ती: नव्या पिढीसाठी पाया
गेल्या दोन दशकांत भारतात कलाशिक्षणाचे स्वरूप विस्तारले आहे. पारंपारिक चित्रकला, शिल्पकला, नृत्य यांच्याबरोबर डिजिटल आर्ट, आर्ट थेरपी, क्युरेशनल स्टडीजसारख्या अभिनव अभ्यासक्रमांना महाविद्यालये आणि विद्यापीठांत स्थान मिळाले आहे. एम.एफ.ए. (मास्टर ऑफ फाइन आर्ट्स) सारख्या पदव्युत्तर अभ्यासक्रमांमध्ये प्रवेश घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांची संख्या वाढत चालली आहे. हे शैक्षणिक साधन केवळ कौशल्य विकासापुरते मर्यादित नसून, कलाकारांच्या बौद्धिक आणि वैचारिक पायाभूत घडणीसाठीही कारणीभूत आहे. शिवाय, ‘कला समीक्षा’ या विषयाचा अभ्यास हा कलाकृतींचे ऐतिहासिक, सामाजिक आणि तात्त्विक विश्लेषण करणाऱ्या पंधरवड्या पिढीत निर्माण करतो.
शिष्यवृत्त्या आणि परदेशी शिक्षणाच्या संधी यांनी या प्रवाहाला गती दिली आहे. उदाहरणार्थ, फुलब्राइट, चार्ल्स वॉलेस, इंदिरा गांधी कलाकृती संस्कृती केंद्र यांसारख्या योजनांमुळे भारतीय कलावंतांना युरोप, अमेरिका आणि आशियाई देशांत प्रशिक्षण घेण्याची संधी मिळते. या अनुभवांमुळे त्यांच्या कल्पनारंगात विविधता येते, तंत्रज्ञानाचा वापर समजते, आणि जागतिक कलाप्रवाहाशी तादात्म्य निर्माण होते. अशा कलावंतांनी परतल्यावर त्यांना स्थानिक बाजारात नाव निर्माण करणे सोपे जाते.
कलाबाजाराचा विस्तार: गुंतवणूक आणि गरजेचे अद्वैत-
कलाशिक्षण आणि संधींच्या वाढीमुळे कलाबाजाराचा आकार वाढला आहे. गॅलरी, ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म, आर्ट फेअर्स यांसारख्या माध्यमांतून कलाकृतींची मागणी आणि पुरवठा यांचे नवे तंत्रज्ञान निर्माण झाले आहे. ‘इंडिया आर्ट फेअर’सारख्या आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये भारतीय कलावंतांची सहभागी होण्याचे प्रमाण वाढले आहे. यंदाच्या फेअरमध्ये ३०हून अधिक देशांतील प्रदर्शकांसोबत भारतीय तरुण कलावंतांचे स्टॉल्स लक्ष वेधून घेत होते. हे यंत्रच आहे की, शिक्षण आणि अनुभवाने सज्ज झालेले कलावंत आंतरराष्ट्रीय गुणवत्तेचे काम निर्माण करू शकतात, आणि त्यामुळे परदेशी गुंतवणूकदारांसाठीही ते आकर्षक बनतात.
धनाढ्य खरेदीदारांची उपस्थिती हा केवळ बाजाराच्या आर्थिक भिंगाचा भाग नाही. कलाकृतींची किंमत वाढल्यामुळे कलावंतांना आर्थिक स्थैर्य मिळते, पण त्याहून महत्त्वाचे म्हणजे कलेचे सामाजिक मूल्य वाढते. एखाद्या कलावंताची कृती गॅलरीत टांगली जाणे हे केवळ विक्रीचे नाही, तर त्याच्या विचारांचे समाजातील प्रस्थापित होणे आहे. ही प्रक्रिया कलाक्षेत्रातील व्यावसायिकीकरणाची चिन्हे असली, तरी ती कलाच्या प्रभावाचा विस्तारच सिद्ध करते.
तरुण पिढी: नवीन दृष्टिकोन आणि आव्हाने-
कलेच्या बाजारातील सर्वात आशादायक बदल म्हणजे तरुण कलावंतांची सक्रियता. पूर्वीच्या पिढ्यांप्रमाणे ‘स्ट्रगलिंग आर्टिस्ट’ची मानसिकता आता कमी दिसते. त्याऐवजी, युवकांमध्ये स्वतःची ओळख निर्माण करण्याची आणि कलाद्वारे व्यवसाय निर्माण करण्याची धमक दिसते. सोशल मीडिया, डिजिटल मार्केटिंग, आणि नेटवर्किंगच्या साधनांनी त्यांना थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचणे सोपे झाले आहे. शिवाय, समकालीन विषयांवर (जसे की पर्यावरण, लिंगभेद, डिजिटलायझेशन) केंद्रित कला निर्मितीमुळे ते जागतिक चर्चेत सहभागी होतात.
परंतु, या संदर्भात आव्हानेही आहेत. प्रथम, कलाबाजारातील प्राधान्यक्रम बदलत असताना, तरुण कलावंतांवर ‘ट्रेंडी’ काम करण्याचा दबाव येऊ शकतो. दुसरे म्हणजे, शहरीकृत आणि ग्रामीण भागातील कलाशिक्षणातील तफावत अजूनही कायम आहे. तिसरे, बाजाराच्या आकर्षणामुळे कलात्मक अखंडता आणि व्यावसायिक अपेक्षा यांच्यातील संतुलन जपणे गरजेचे आहे.
पुढील वाटचाल: शाश्वततेचा प्रश्न-
कलाक्षेत्राच्या भवितव्यासाठी शिक्षण, संशोधन आणि बाजार या तिन्ही अंगांना समांतर विकासाची गरज आहे. शासनाने कलाशिक्षणासाठी अधिक अर्थसहाय्य देणे, ग्रामीण भागातील प्रतिभांना संधी उपलब्ध करून देणे, आणि कलाकृतींच्या व्यापारासाठी पारदर्शक धोरणे निर्माण करणे आवश्यक आहे. खाजगी संस्थांनी कलावंतांसाठी रेसिडेन्सी प्रोग्राम, मेन्टरशिप योजना, आणि कमिशन-बेस्ड प्रकल्पांवर भर द्यावा.
शेवटी, कलेचा विकास हा केवळ आर्थिक निर्देशकांनी मोजता येणार नाही. समाजात सौंदर्यदृष्टी, विविधता आणि चिकित्सक विचार यांना बळकटी देणे हे कलेचे खरे यश आहे. ‘इंडिया आर्ट फेअर’मधील तरुणांचा उत्साह हा या यशाचा पहिला टप्पा आहे. पुढील पाऊल असे असावे की, कला ही केवळ बाजारातील वस्तू न राहता, मानवी संवेदनांचा आधारस्तंभ बनेल.
— एक विचारमंथन
राकेश भास्कर
9112355244
